Return to 多重積分:多変数関数の積分

ガウス積分

ガウス積分の準備としての2重積分

$$ \int_{-\infty}^{\infty} \int_{-\infty}^{\infty} e^{-x^2 – y^2} dx\,dy$$

極座標に変換して計算する。

$$I = \int_{-\infty}^{\infty} \int_{-\infty}^{\infty} e^{-x^2 – y^2} dx\,dy = \int_0^{2\pi} d\theta \int_0^{\infty} e^{-r^2} r dr$$

変数変換 $$ r^2 = t, \quad r dr = \frac{1}{2} dt $$
$$\therefore I = 2\pi \times \frac{1}{2} \int_0^{\infty} e^{-t} dt = \pi \Bigl[ -e^{-t} \Bigr]_0^{\infty} = \pi$$

ガウス積分

$$ I = \int_{-\infty}^{\infty} e^{-x^2 } dx$$

この積分は,積分変数 \( x \) を \( y \) にして
$$ I_y = \int_{-\infty}^{\infty}  e^{-y^2 } dy$$ としても,積分範囲が同じなら全く同じ答えを与えるはすですよね。つまり \( I = I_y \)。

ですから,以下の計算で,\(I^2 = I \times I_y \) としてよい。

\(  \int  e^{-x^2 } dx\)は不定積分できない!ので,定積分だってできないはず… なんだけど

\begin{eqnarray}
I^2 &=& \left\{\int_{-\infty}^{\infty}  e^{-x^2 } dx\right\}^2 \\
&=& \int_{-\infty}^{\infty}  e^{-x^2 } dx \int_{-\infty}^{\infty}  e^{-y^2 } dy \\
&=& \int_{-\infty}^{\infty} dx \int_{-\infty}^{\infty} dy \,e^{-x^2 -y^2}\\
&=& \pi
\end{eqnarray} (何で \(\pi\) になるのかは,「ガウス積分の準備としての2重積分」を参照。)
$$\therefore \ I = \int_{-\infty}^{\infty}  e^{-x^2 } dx = \sqrt{\pi} $$

不定積分はできないのに,(無限区間での)定積分は計算できる!という,なんとも不思議な積分。この形の積分を「ガウス積分」と呼んでいる。

被積分関数 \(e^{-x^2}\) は偶関数なので,
$$ \int_{0}^{\infty}  e^{-x^2 } dx = \frac{1}{2} \int_{-\infty}^{\infty}  e^{-x^2 } dx = \frac{\sqrt{\pi}}{2}$$

ガウス積分に関連した積分

$$ \int_{0}^{\infty} x^m e^{-x^2 } dx$$

\(m = 0\) の場合

$$\int_{0}^{\infty} e^{-x^2 } dx = \frac{\sqrt{\pi}}{2}$$

 

\(m = 1\) の場合

変数変換 \( x^2 = t, \ x dx = \frac{1}{2} dt \) を使って
$$\int_{0}^{\infty} x e^{-x^2 } dx =\frac{1}{2} \int_{0}^{\infty} e^{-t} dt = \frac{1}{2} \Bigl[ – e^{-t} \Bigr]_0^{\infty} = \frac{1}{2}$$

 

\(m\) が偶数の場合の積分を求める準備

まず,ガウス積分をちょっと一般化して
$$ I_e = \int_0^{\infty} e^{-a x^2} dx = \frac{1}{\sqrt{a}} \int_0^{\infty} e^{-(\sqrt{a} x)^2} \sqrt{a} dx = a^{-\frac{1}{2}} \frac{\sqrt{\pi}}{2}$$

 

\( m = 2 \) の場合

\begin{eqnarray}
-\frac{d}{da} I_e &=& -\int_0^{\infty} \frac{\partial}{\partial a} e^{-a x^2} dx =  \int_0^{\infty} x^2 e^{-a x^2} dx \\
&=& -\frac{d}{da}a^{-\frac{1}{2}} \frac{\sqrt{\pi}}{2} = \frac{1}{2} a^{-\frac{3}{2}}\frac{\sqrt{\pi}}{2}
\end{eqnarray}

 

\(a = 1\) とおくと

$$ \int_0^{\infty} x^2 e^{- x^2} dx = \frac{\sqrt{\pi}}{4}$$

 

\( m = 4 \) の場合

\begin{eqnarray}
(-1)^2 \frac{d^2}{da^2}  I_e &=& \int_0^{\infty} \frac{\partial^2}{\partial a^2} e^{-a x^2} dx =  \int_0^{\infty} x^4 e^{-a x^2} dx \\
&=& \frac{d^2}{da^2}a^{-\frac{1}{2}} \frac{\sqrt{\pi}}{2} = \frac{3}{4} a^{-\frac{5}{2}}\frac{\sqrt{\pi}}{2}
\end{eqnarray}

 

\(a = 1\) とおくと

$$ \int_0^{\infty} x^4 e^{- x^2} dx = \frac{3\sqrt{\pi}}{8}$$

一般に \( m = 2 n\) (\(n\) は正の整数)の場合

\begin{eqnarray}
\int_0^{\infty} x^{2n} e^{-a x^2} dx &=& (-1)^n \frac{d^n}{da^n} I_e \\
&=& (-1)^n \frac{d^n}{da^n}a^{-\frac{1}{2}} \frac{\sqrt{\pi}}{2} \\
&=& \frac{(2n-1)!!}{2^n} a^{-\frac{2n+1}{2}} \frac{\sqrt{\pi}}{2}
\end{eqnarray}

\(a = 1\) とおくと

$$ \int_0^{\infty} x^{2n} e^{- x^2} dx = \frac{(2n-1)!!}{2^{n+1}}\sqrt{\pi}$$

ここで,$$ (2n-1)!! = (2n-1)\cdot (2n-3)\cdots 3\cdot 1 $$ 例えば,$$ 5!! = 5\cdot 3 \cdot 1 = 15$$

\(m\) が奇数の場合の積分を求める準備

\begin{eqnarray}I_o &=& \int_0^{\infty} x e^{-a x^2} dx \\
&=& \frac{1}{a} \int_0^{\infty} (\sqrt{a} x) e^{-(\sqrt{a} x)^2} \sqrt{a} dx \\
&=& \frac{1}{a}\int_0^{\infty} t e^{-t^2} dt = a^{-1} \frac{1}{2}\end{eqnarray}

 

一般に \( m = 2 n+1\) (\(n\) は正の整数)の場合

\begin{eqnarray}
\int_0^{\infty} x^{2n+1} e^{-a x^2} dx &=& (-1)^n \frac{d^n}{da^n} I_o \\
&=& (-1)^n \frac{d^n}{da^n}a^{-1} \frac{1}{2} \\
&=& \dots
\end{eqnarray}