アンペールの法則などを使わずに,ビオ-サバールの法則を使って電流密度から直接静磁場を求める。
ベクトルポテンシャルを使った静磁場の基本方程式
クーロンゲージ条件を課したベクトルポテンシャル $\boldsymbol{A}$ を使うと,静磁場の基本方程式は
$$  \nabla^2 \boldsymbol{A} = -\frac{\boldsymbol{J}}{\varepsilon_0 c^2}, \quad \boldsymbol{B}  = \nabla\times \boldsymbol{A} $$
 のように書けるのであった。特に,
$$ \nabla^2 \boldsymbol{A} = -\frac{\boldsymbol{J}}{\varepsilon_0c^2}$$は「ポアソン方程式」。「方程式の形が同じなら解の形も同じ」という原則により,ただちに解を以下のように求めることができる。(「静電場:ポアソン方程式の解」を参照。)
$$ \boldsymbol{A} (\boldsymbol{r})= \frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint \frac{\boldsymbol{J}(\boldsymbol{r}’)}{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|} \,dV’$$
ビオ – サバールの法則
電流密度 \(\boldsymbol{J}\) から直接磁束密度 \(\boldsymbol{B}\) を求める式。
\begin{eqnarray}
 \boldsymbol{B} (\boldsymbol{r}) = \nabla\times \boldsymbol{A} (\boldsymbol{r})&=& \frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint \frac{\boldsymbol{J}(\boldsymbol{r}’)\times (\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’)}{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|^3} \,dV’
 \end{eqnarray}
これが,ビオ・サバールの法則である。ここでは念のため,
$$\nabla\times \frac{\boldsymbol{J}(\boldsymbol{r}’)}{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|} =
 \frac{\boldsymbol{J}(\boldsymbol{r}’)\times (\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’)}{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|^3}$$
となることを示しておく。
\(x\) 成分を計算すると
\begin{eqnarray}
 \left(\nabla\times \frac{\boldsymbol{J}(\boldsymbol{r}’)}{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|} \right)_x &=& \frac{\partial}{\partial y} \frac{J_z(\boldsymbol{r}’)}{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|} -\frac{\partial}{\partial z} \frac{J_y(\boldsymbol{r}’)}{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|} \\
 &=& J_z(\boldsymbol{r}’)\frac{\partial}{\partial y}\frac{1}{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|} -J_y(\boldsymbol{r}’)\frac{\partial}{\partial z}\frac{1}{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|} \\
 &=& J_z(\boldsymbol{r}’) \frac{- (y-y’)\ }{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|^3} -J_y(\boldsymbol{r}’) \frac{- (z-z’)\ }{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|^3} \\
 &=& J_y(\boldsymbol{r}’) \frac{(z-z’)}{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|^3} -J_z(\boldsymbol{r}’) \frac{(y-y’)}{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|^3} \\
 &=& \left(\frac{\boldsymbol{J}(\boldsymbol{r}’)\times (\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’)}{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|^3} \right)_x
 \end{eqnarray}
\(y, z\) 成分も同様。
以下では,ビオ・サバールの法則を使って,いくつかの簡単な場合について電流密度から直接静磁場を計算してみる。
直線電流による磁場
\(z\) 軸上の電流 \(\boldsymbol{I} = (0, 0, I)\) を表す電流密度 \(\boldsymbol{J}\) はディラックのデルタ関数を使って以下のように書ける。
$$\boldsymbol{J} = (0, 0, J_z) = \boldsymbol{I} \delta(x) \delta(y) = (0, 0, I \delta(x) \delta(y)) $$
ビオ – サバールの法則の \(x\) 成分は
\begin{eqnarray}
B_x &=& \frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint \frac{J_y(\boldsymbol{r}’)\cdot (z-z’) -J_z(\boldsymbol{r}’)\cdot (y-y’)}{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|^3} \,dV’ \\
&=& \frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint\frac{ -I \delta(x’) \delta(y’) (y-y’)}{\left\{(x-x’)^2 + (y-y’)^2 + (z-z’)^2 \right\}^{\frac{3}{2}}} \,dx’ dy’ dz’\\
&=& \frac{-I y}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \int_{-\infty}^{\infty} \frac{1}{\left\{x^2 + y^2 + (z-z’)^2 \right\}^{\frac{3}{2}}}\,dz’\\
&=& \frac{-I y}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \frac{2}{x^2 + y^2} \\
&=& \frac{1}{2\pi \varepsilon_0 c^2} \frac{(\boldsymbol{I}\times\boldsymbol{\varrho})_x}{\varrho^2}
\end{eqnarray}
ここで,\(\boldsymbol{I} = (0, 0, I), \ \boldsymbol{\varrho} = (x, y, 0), \ \varrho^2 =\boldsymbol{\varrho}\cdot\boldsymbol{\varrho} \) とした。($\rho$ は電荷密度で使うため。)また,ベクトルの外積 $\boldsymbol{I}\times\boldsymbol{\varrho}$ は
\begin{eqnarray}
 \boldsymbol{I}\times\boldsymbol{\varrho} &=&
 \left(I_y \varrho_z -I_z \varrho_y, I_z \varrho_x -I_x \varrho_z, I_x \varrho_y -I_y \varrho_x\right) \\
 &=& \left( -I y, I x, 0\right)
 \end{eqnarray}
また,デルタ関数を含む積分では
$$\iint f(x’, y’, z’) \delta(x’) \delta(y’) \,dx’ dy’ = f(0, 0, z’)$$
 となることを利用している。また,以下の積分結果も使った。
$$\int_{-\infty}^{\infty} \frac{1}{\left\{x^2 + y^2 + (z-z’)^2 \right\}^{\frac{3}{2}}}\,dz’ = \frac{2}{x^2 + y^2}$$
\(y\) 成分は
\begin{eqnarray}
B_y &=& \frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint \frac{J_z(\boldsymbol{r}’)\cdot (x-x’) -J_x(\boldsymbol{r}’)\cdot (z-z’)}{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|^3} \,dV’ \\
&=& \frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint\frac{  I \delta(x’) \delta(y’) (x-x’)}{\left\{(x-x’)^2 + (y-y’)^2 + (z-z’)^2 \right\}^{\frac{3}{2}}} \,dx’ dy’ dz’\\
&=& \frac{I x}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \int_{-\infty}^{\infty} \frac{1}{\left\{x^2 + y^2 + (z-z’)^2 \right\}^{\frac{3}{2}}}\,dz’\\
&=& \frac{I x}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \frac{2}{x^2 + y^2} \\
&=& \frac{1}{2\pi \varepsilon_0 c^2} \frac{(\boldsymbol{I}\times\boldsymbol{\varrho})_y}{\varrho^2}
\end{eqnarray}
\(z\) 成分は
\begin{eqnarray}
B_z &=& \frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint \frac{J_x(\boldsymbol{r}’)\cdot (y-y’) -J_y(\boldsymbol{r}’)\cdot (x-x’)}{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|^3} \,dV’ \\
&=& \frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint \frac{0\cdot (y-y’) -0\cdot (x-x’)}{|\boldsymbol{r} -\boldsymbol{r}’|^3} \,dV’ \\
 &=& 0
\end{eqnarray}
ちなみに,\( (\boldsymbol{I}\times\boldsymbol{\varrho})_z = 0\) だから
\begin{eqnarray}
B_z &=& \frac{1}{2\pi \varepsilon_0 c^2}  \frac{(\boldsymbol{I}\times\boldsymbol{\varrho})_z}{\varrho^2} 
\end{eqnarray}
としてよい。まとめると,
\begin{eqnarray}
\boldsymbol{B} &=& \frac{1}{2\pi \varepsilon_0 c^2}  \frac{\boldsymbol{I}\times\boldsymbol{\varrho}}{\varrho^2} 
\end{eqnarray}
ここで,\(\boldsymbol{I} = (0, 0, I), \ \boldsymbol{\varrho} = (x, y, 0)\) であった。
平行2直線電流がつくる磁場
重ね合わせの原理から,
$$\boldsymbol{B} = \frac{1}{2\pi\varepsilon_0 c^2} \frac{\boldsymbol{I}_1\times \left(\boldsymbol{\varrho} -\boldsymbol{r}_1\right)}{|\boldsymbol{\varrho} -\boldsymbol{r}_1|^2}
 + \frac{1}{2\pi\varepsilon_0 c^2} \frac{\boldsymbol{I}_2\times \left(\boldsymbol{\varrho} -\boldsymbol{r}_2\right)}{|\boldsymbol{\varrho} -\boldsymbol{r}_2|^2}$$
電流密度 $\boldsymbol{J}$ が2つの電流密度 $\boldsymbol{J}_1, \boldsymbol{J}_2$ の重ね合わせ(足し算)で
$$\boldsymbol{J} = \boldsymbol{J}_1 + \boldsymbol{J}_2
 = \boldsymbol{I}_1 \delta(x-x_1) \delta(y-y_1)  + \boldsymbol{I}_2 \delta(x-x_2) \delta(y-y_2)$$
と書けるときに,$\boldsymbol{J}$ によってつくられる磁場 $\boldsymbol{B}$ は,$\boldsymbol{J}_1, \boldsymbol{J}_2$ がそれぞれ独立につくる磁場 $\boldsymbol{B}_1, \boldsymbol{B}_2$ の重ね合わせ(足し算)で
$$\boldsymbol{B} = \boldsymbol{B}_1 + \boldsymbol{B}_2$$
と書けることは明らかであろう。静電場における重ね合わせの原理の説明のところを参照。
円電流による磁場
\(xy\) 平面上の原点を中心とした半径 \(a\) の円上に電流 \(I\) が流れている。これを表す電流密度 \(\boldsymbol{J}\) はディラックのデルタ関数を使って以下のように書ける。
\begin{eqnarray}
 \boldsymbol{J} &=& (J_x, J_y, 0) \\
 &=& (-I \frac{y}{\varrho} \,\delta(\varrho-a) \,\delta(z), I \frac{x}{\varrho} \,\delta(\varrho-a) \,\delta(z), 0)\\
 &=& (-I \sin\phi \,\delta(\varrho-a) \,\delta(z), I \cos\phi \,\delta(\varrho-a) \,\delta(z), 0)\\
 &&\ \\
 \varrho &=& \sqrt{x^2 + y^2} \\
 x &=& \varrho \cos\phi\\
 y &=& \varrho \sin\phi
 \end{eqnarray}
念のため,補足説明。
$xy$ 平面上の円電流を表すベクトル $\boldsymbol{I}$ は
$$\boldsymbol{I} = (I_x, I_y, 0)$$
と書ける。このベクトルの大きさが電流 $I$ であり,また,円電流ベクトルは原点からの位置ベクトル $\boldsymbol{\varrho}=(\varrho \cos\phi, \varrho\sin\phi, 0)$ と直交するから
\begin{eqnarray}
 I ^2&=& \boldsymbol{I}\cdot\boldsymbol{I} = I_x^2 + I_y^2 \tag{1}\\
 \boldsymbol{I}\cdot\boldsymbol{\varrho} &=& I_x\,\varrho \cos\phi + I_y \,\varrho\sin\phi \\
 &=& 0 \\
 \therefore\ \ I_x &=& -\frac{\sin\phi}{\cos\phi} I_y \tag{2}\\
 \therefore\ \ I^2 &=& I_y^2 \left\{\frac{\sin^2 \phi}{\cos^2 \phi} + 1\right\}  = \frac{I_y^2}{\cos^2\phi}\tag{3}\\
 \end{eqnarray}
円電流が「反時計回り」に流れるとすると,$\phi = 0$ で $I_y > 0$ であるから,$(3)$ 式より
$$I_y = I \cos\phi, \quad\therefore\ \ I_x = -I \sin\phi$$
電流ベクトルを使って電流密度ベクトルを表すと
\begin{eqnarray}
 \boldsymbol{J} &=& (J_x, J_y, 0) \\
 &=& (I_x\, \delta(\varrho-a) \,\delta(z), I_y\, \delta(\varrho-a) \,\delta(z), 0) \\
 &=&(-I \sin\phi \,\delta(\varrho-a) \,\delta(z), I \cos\phi \,\delta(\varrho-a) \,\delta(z), 0)
 \end{eqnarray}
となる。
これをビオ・サバールの法則に代入すれば磁場が求まる。成分ごとに書くと,$x$ 成分 $B_x$ は
\begin{eqnarray}
 B_x(\boldsymbol{r}) &=& \frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint \frac{J_y(\boldsymbol{r}’) \cdot(z-z’) -J_z(\boldsymbol{r}’)\cdot (y-y’)}{\left\{ (x-x’)^2 + (y-y’)^2 + (z-z’)^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\,dV’ \\
 &=&\frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint \frac{I \frac{x’}{\varrho’} \,\delta(\varrho’-a) \,\delta(z’) (z-z’)}{\left\{ (x-x’)^2 + (y-y’)^2 + (z-z’)^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\, dx’ dy’ dz’\\
 &=&\frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iint \frac{I \frac{x’}{\varrho’} \,\delta(\varrho’-a)  z}{\left\{ (x-x’)^2 + (y-y’)^2 +z^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\, dx’ dy’
 \end{eqnarray}
$y$ 成分 $B_y$ は
\begin{eqnarray}
 B_y(\boldsymbol{r}) &=& \frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint \frac{J_z(\boldsymbol{r}’)\cdot (x-x’) -J_x(\boldsymbol{r}’)\cdot (z-z’)}{\left\{ (x-x’)^2 + (y-y’)^2 + (z-z’)^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\,dV’ \\
 &=&\frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint \frac{I \frac{y’}{\varrho’} \,\delta(\varrho’-a) \,\delta(z’) (z-z’)}{\left\{ (x-x’)^2 + (y-y’)^2 + (z-z’)^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\, dx’ dy’ dz’\\
 &=&\frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iint \frac{I \frac{y’}{\varrho’} \,\delta(\varrho’-a)  z}{\left\{ (x-x’)^2 + (y-y’)^2 + z^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\, dx’ dy’
 \end{eqnarray}
$z$ 成分 $B_z$ は
\begin{eqnarray}
 B_z(\boldsymbol{r}) &=& \frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint \frac{J_x(\boldsymbol{r}’) \cdot(y-y’) -J_y(\boldsymbol{r}’) \cdot(x-x’)}{\left\{ (x-x’)^2 + (y-y’)^2 + (z-z’)^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\,dV’ \\
 &=&\frac{-I }{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint \frac{\left\{\frac{y’}{\varrho’} (y-y’) + \frac{x’}{\varrho’} (x-x’)\right\} \delta(\varrho’-a) \,\delta(z’)}{\left\{ (x-x’)^2 + (y-y’)^2 + (z-z’)^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\, dx’ dy’ dz’\\
 &=&\frac{-I }{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iint \frac{\left\{\frac{y’}{\varrho’} (y-y’) + \frac{x’}{\varrho’} (x-x’)\right\} \delta(\varrho’-a) }{\left\{ (x-x’)^2 + (y-y’)^2 + z^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\, dx’ dy’
 \end{eqnarray}
$y = 0$ ($xz$ 平面) での磁場
この円電流は $z$ のまわりに任意の回転を行っても変わらない。つまり,この系は $z$ 軸について軸対称な磁場をつくる。したがって,一般性を失うことなく,$y=0$ の $xz$ 平面上で計算してよい。このとき,
\begin{eqnarray}
 B_x(x,0,z) &=& \frac{I}{4\pi \varepsilon_0 c^2}
 \iint \frac{\frac{x’}{\varrho’} \,\delta(\varrho’-a)  z}{\left\{ (x-x’)^2 + (y’)^2 +z^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\, dx’ dy’ \\
 &=& \frac{I}{4\pi \varepsilon_0 c^2}
 \iint \frac{z \cos \phi’ \,\delta(\varrho’-a)}{\left\{ (x-\varrho’ \cos\phi’)^2 + (\varrho’ \sin\phi’ )^2 +z^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\, \varrho’\,d\varrho’\,d\phi’ \\
 &=& \frac{I}{4\pi \varepsilon_0 c^2}
 \int \frac{a z \cos \phi’ }{\left\{ x^2 + z^2 + a^2 -2 a x \cos\phi’ \right\}^{\frac{3}{2}}}\,d\phi’ \\
 \end{eqnarray}
\begin{eqnarray}
 B_y(x,0,z) &=& \frac{I}{4\pi \varepsilon_0 c^2}
 \iint \frac{ \frac{y’}{\varrho’} \,\delta(\varrho’-a)  z}{\left\{ (x-x’)^2 + (y’)^2 + z^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\, dx’ dy’ \\
 &=& \frac{I}{4\pi \varepsilon_0 c^2}
 \iint \frac{  z \sin\phi’  \,\delta(\varrho’-a)}{\left\{ (x-\varrho’ \cos\phi’)^2 + (\varrho’ \sin\phi’ )^2 +z^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\, \varrho’\,d\varrho’\,d\phi’ \\
 &=& \frac{I}{4\pi \varepsilon_0 c^2}
 \int \frac{a z \sin \phi’ }{\left\{ x^2 + z^2 + a^2 -2 a x \cos\phi’ \right\}^{\frac{3}{2}}}\,d\phi’ \\
 &=& \frac{I}{4\pi \varepsilon_0 c^2}
 \Bigl[-\frac{1}{ax \sqrt{x^2 + z^2 + a^2 -2 a x \cos\phi’}} \Bigr]_0^{2\pi} \\
 &=& 0
 \end{eqnarray}
\begin{eqnarray}
 B_z(x,0,z) &=& \frac{-I }{4\pi \varepsilon_0 c^2}
 \iint \frac{\left\{\frac{y’}{\varrho’} (-y’) + \frac{x’}{\varrho’} (x-x’) \right\} \delta(\varrho’-a) }{\left\{ (x-x’)^2 + (y’)^2 + z^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\, dx’ dy’ \\
 &=& \frac{-I }{4\pi \varepsilon_0 c^2}
 \iint \frac{\left\{\sin\phi’  (-\varrho’ \sin\phi’ ) + \cos\phi’  (x-\varrho’ \cos\phi’)\right\} \delta(\varrho’-a) }{\left\{ (x-\varrho’ \cos\phi’)^2 + (\varrho \sin\phi’)^2 + z^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\, \varrho’\,d\varrho’\,d\phi’ \\
 &=& \frac{I }{4\pi \varepsilon_0 c^2}
 \int \frac{a^2 -a x \cos\phi’}{\left\{x^2 + z^2 + a^2 -2 a x \cos\phi’ \right\}^{\frac{3}{2}}}\, d\phi’
 \end{eqnarray}
$z$ 軸上での磁場
特に簡単に計算できる $z$ 軸上 $\boldsymbol{r} = (0, 0, z)$ の磁場を求めてみると,$B_x$ は
\begin{eqnarray}
 B_x(0,0,z) &=&\frac{I}{4\pi \varepsilon_0 c^2}
 \int \frac{a z \cos \phi’ }{\left\{ z^2 + a^2 \right\}^{\frac{3}{2}}}\,d\phi’ \\
 &=& 0\\ \ \\
 B_y(0,0,z)
 &=& 0 \\ \ \\
 B_z(0,0,z) &=& \frac{I }{4\pi \varepsilon_0 c^2}
 \int \frac{a^2}{\left\{z^2 + a^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\, d\phi’ \\
 &=&\frac{I }{4\pi \varepsilon_0 c^2}
 \frac{a^2}{\left\{z^2 + a^2\right\}^{\frac{3}{2}}} \times 2\pi \\
 &=& \frac{I a^2}{2 \varepsilon_0 c^2\left\{z^2 + a^2\right\}^{\frac{3}{2}}}
 \end{eqnarray}
$z$ 軸上では $B_x = 0, B_y = 0$ であり,$B_z$ 成分のみが存在することをビオ・サバールの法則から直接計算することができた。
微小な円電流による磁場:磁気双極子
微小な円電流の場合は,円電流の半径 $a$ が非常に小さいとして
 $$a^2 \ll r^2 = x^2 + y^2 + z^2$$
 を仮定し,以下のような近似を行う。($\delta(\varrho’-a)$ がかかっているので,$\varrho’ = a$ としてよいから,実際には $(\varrho’)^2 \ll r^2$ としていることになる。)
\begin{eqnarray}
 \frac{1}{\left\{ (x-x’)^2 + (y-y’)^2 + z^2\right\}^{\frac{3}{2}}}
 &=& \left\{ r^2 -2x x’ -2y y’ + (\varrho’)^2\right\}^{-\frac{3}{2}} \\
 &\simeq& \left\{r^2  -2x x’ -2y y’\right\}^{-\frac{3}{2}} \\
 &=& \left\{r^2 \left(1 -2 \frac{x \varrho’ \cos\phi’ + \varrho’ \sin\phi’}{r^2} \right)\right\}^{-\frac{3}{2}} \\
 &=& \left(r^2\right)^{-\frac{3}{2}} \left(1 -2 \frac{x \varrho’ \cos\phi’ + \varrho’ \sin\phi’}{r^2} \right)^{-\frac{3}{2}} \\
 &\simeq& \frac{1}{r^3} \left(1 +3 \frac{x \varrho’ \cos\phi’ + y \varrho’ \sin\phi’}{r^2} \right)\\
 &=&\frac{1}{r^3} +3 \frac{x \varrho’ \cos\phi’ + y \varrho’ \sin\phi’}{r^5}
 \end{eqnarray}
この近似を使うと,円電流がつくる磁場は
\begin{eqnarray}
 B_x(\boldsymbol{r})
 &=&\frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iint \frac{I \frac{x’}{\varrho’} \,\delta(\varrho’-a)  z}{\left\{ (x-x’)^2 + (y-y’)^2 +z^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\, dx’ dy’ \\
 &\simeq& \frac{I z}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iint \cos\phi’ \delta(\varrho’ -a) \left\{ \frac{1}{r^3} +3 \frac{x \varrho’ \cos\phi’ + y \varrho’ \sin\phi’}{r^5}\right\} \,\varrho’ \,d\varrho’ \, d\phi’\\
 &=& \frac{I z}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \int_0^{2\pi}  \cos\phi’ \left\{ \frac{1}{r^3} +3 \frac{x a \cos\phi’ + y a \sin\phi’}{r^5}\right\} \,a\, d\phi’\\
 &=& \frac{I z}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \int_0^{2\pi} 3 \frac{x a^2 \cos^2\phi’}{r^5} \, d\phi’\\
 &=& \frac{I \pi a^2}{4\pi \varepsilon_0 c^2} 3 \frac{z x}{r^5}
 \end{eqnarray}
\begin{eqnarray}
 B_y(\boldsymbol{r})
 &=&\frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iint \frac{I \frac{y’}{\varrho’} \,\delta(\varrho’-a)  z}{\left\{ (x-x’)^2 + (y-y’)^2 +z^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\, dx’ dy’ \\
 &\simeq& \frac{I z}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iint \sin\phi’ \delta(\varrho’ -a) \left\{ \frac{1}{r^3} +3 \frac{x \varrho’ \cos\phi’ + y \varrho’ \sin\phi’}{r^5}\right\} \,\varrho’ \,d\varrho’ \, d\phi’\\
 &=& \frac{I z}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \int_0^{2\pi}  \sin\phi’ \left\{ \frac{1}{r^3} +3 \frac{x a \cos\phi’ + y a \sin\phi’}{r^5}\right\} \,a\, d\phi’\\
 &=& \frac{I z}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \int_0^{2\pi} 3 \frac{y a^2 \sin^2\phi’}{r^5} \, d\phi’\\
 &=& \frac{I \pi a^2}{4\pi \varepsilon_0 c^2} 3 \frac{z y}{r^5}
 \end{eqnarray}
\begin{eqnarray}
 B_z(\boldsymbol{r}) &=&\frac{-I }{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iint \frac{\left\{\frac{y’}{\varrho’} (y-y’) + \frac{x’}{\varrho’} (x-x’)\right\} \delta(\varrho’-a) }{\left\{ (x-x’)^2 + (y-y’)^2 + z^2\right\}^{\frac{3}{2}}}\, dx’ dy’ \\
 &\simeq& \frac{I a}{4\pi \varepsilon_0 c^2}\int_0^{2\pi} \,d\phi’ \left(a-x\cos\phi’ -y\sin\phi’ \right)\left\{ \frac{1}{r^3} +3 \frac{x \varrho’ \cos\phi’ + y \varrho’ \sin\phi’}{r^5}\right\} \\
 &=& \frac{I a^2}{4\pi \varepsilon_0 c^2}\int_0^{2\pi}\,d\phi’ \left\{\frac{1}{r^3} -3\frac{x^2}{r^5} \cos^2\phi’  -3\frac{y^2}{r^5} \sin^2\phi’  \right\} \\
 &=& \frac{I \pi a^2}{4\pi \varepsilon_0 c^2}\left\{ \frac{2}{r^3} -3\frac{x^2}{r^5} -3\frac{y^2}{r^5} \right\} \\
 &=& \frac{I \pi a^2}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \frac{2(x^2 + y^2 + z^2) -3 x^2 -3 y^2}{r^5}\\
 &=& \frac{I \pi a^2}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \frac{3 z^2 -(x^2 + y^2 + z^2) }{r^5}\\
 &=& \frac{I \pi a^2}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \left\{3 \frac{z^2}{r^5} -\frac{1}{r^3}\right\}
 \end{eqnarray}
結果をまとめると
\begin{eqnarray}
 B_x &=& \frac{I \pi a^2}{4\pi \varepsilon_0 c^2}  \frac{3}{r^5} z x\\
 B_y &=& \frac{I \pi a^2}{4\pi \varepsilon_0 c^2}  \frac{3 }{r^5}z y \\
 B_z &=& \frac{I \pi a^2}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \left\{3 \frac{z^2}{r^5} -\frac{1}{r^3}\right\}
 \end{eqnarray}
どっかで見たことがある形ですね。そうです,電気双極子がつくる遠方の電場
\begin{eqnarray}
 \boldsymbol{E}
 &=& \frac{1}{4\pi\varepsilon_0}
 \left\{ 3 \frac{\boldsymbol{r}\cdot \boldsymbol{p} }{r^5} \boldsymbol{r} -\frac{\boldsymbol{p}}{r^3}\right\}\\ \ \\
 E_x &=& \frac{ p}{4\pi\varepsilon_0}\frac{3}{r^5} zx \\
 E_y &=& \frac{ p}{4\pi\varepsilon_0}\frac{3}{r^5} zy \\
 E_z &=& \frac{ p}{4\pi\varepsilon_0}\left\{ \frac{3}{r^5} z^2 -\frac{1}{r^3} \right\}
 \end{eqnarray}
とそっくりです!
電気双極子モーメントにならって,磁気双極子モーメント $\boldsymbol{\mu}$ を
$$\boldsymbol{\mu} \equiv (0, 0, \mu) \equiv (0, 0, I \pi a^2)$$
と定義すれば,微小な円電流(面積 $S = \pi a^2$ の円周上を流れる電流 $I$)がつくる遠方の磁場は,磁気双極子モーメント $\boldsymbol{\mu}, \ \mu = |\boldsymbol{\mu}| = I S$ がつくる双極子磁場
$$\boldsymbol{B} = \frac{1}{4\pi\varepsilon_0 c^2} \left\{3 \frac{\boldsymbol{r}\cdot\boldsymbol{\mu} }{r^5} \boldsymbol{r} -\frac{\boldsymbol{\mu}}{r^3} \right\}$$
 である!ということになる。
地球磁場も,大局的に見れば北極を $S$ 極,南極を $N$ 極とする双極子磁場であるが,地球内部に何か棒磁石があるのだと考えるよりは,地球内部に円電流が流れていて,それによって磁場がつくられているのだと理解する。
ソレノイドを流れる電流による磁場
ソレノイドは1本の電線を螺旋状に密に巻いたものである。
$z$ 軸を中心とし,半径 $a$ で単位長さあたり $n$ 回巻きの「十分に長い」ソレノイドを流れる電流 $I$ による磁場を求める。繰り返すがソレノイドは1本の電線を螺旋状に密に巻いたものであるのだが,簡単のために以下では円電流回路の重ね合わせとして扱う。
まず,1回巻きの円電流をあらわす電流密度 $\boldsymbol{J}$ は
\begin{eqnarray}
 \boldsymbol{J} &=& (J_x, J_y, 0) \\
 &=& (-I\,\delta(z) \sin\phi \,\delta(\varrho-a), I\,\delta(z) \cos\phi \,\delta(\varrho-a), 0)
 \end{eqnarray}
であったから,単位長さあたり $n$ 回巻きの十分に長いソレノイドの場合は,上記の表式で
$$I\,\delta(z)\ \ \rightarrow \ \ n I$$
と置き換えればよく,ソレノイドを流れる電流密度 $\boldsymbol{J}$ は
\begin{eqnarray}
 \boldsymbol{J} &=& (J_x, J_y, 0) \\
 &=& (-n I \sin\phi \,\delta(\varrho-a), n I \cos\phi \,\delta(\varrho-a), 0)
 \end{eqnarray}
となる。これをビオ・サバールの法則に代入して,各成分ごとに磁束密度を計算する。
\begin{eqnarray}
 B_x &=& \frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint \frac{J_y(\boldsymbol{r}’)\cdot(z-z’) -J_z(\boldsymbol{r}’)\cdot(y-y’)}{\left\{(x-x’)^2 + (y-y’)^2 + (z-z’)^2 \right\}^{\frac{3}{2}}}\, dV’ \\
 &=& \frac{n I}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iint\,dx’ dy’ \int_{-\infty}^{\infty}\,dz’  \frac{\cos\phi’ \,\delta(\varrho’-a)\cdot(z-z’)}{\left\{(x-x’)^2 + (y-y’)^2 + (z-z’)^2 \right\}^{\frac{3}{2}}} \\
 &=& \frac{n I}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \!\!\iint\!\! dx’ dy’ \cos\phi’ \delta(\varrho’-a)\!\!\int_{-\infty}^{\infty}\!\!  \frac{(z-z’) \,dz’}{\left\{(x-x’)^2 + (y-y’)^2 + (z-z’)^2 \right\}^{\frac{3}{2}}} \\
 &=& 0
 \end{eqnarray}
同様にして
\begin{eqnarray}
 B_y &=& \frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint \frac{J_z(\boldsymbol{r}’)\cdot(x-x’) -J_x(\boldsymbol{r}’)\cdot(z-z’)}{\left\{(x-x’)^2 + (y-y’)^2 + (z-z’)^2 \right\}^{\frac{3}{2}}}\, dV’ \\
 &=& \frac{-n I}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iint\,dx’\, dy’ \int_{-\infty}^{\infty}\,dz’  \frac{\sin\phi’ \,\delta(\varrho’-a)\cdot(z-z’)}{\left\{(x-x’)^2 + (y-y’)^2 + (z-z’)^2 \right\}^{\frac{3}{2}}} \\
 &=& \frac{-n I}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iint\!\! dx’ dy’ \sin\phi’ \delta(\varrho’-a)\!\!\int_{-\infty}^{\infty} \!\! \frac{(z-z’)\,dz’ }{\left\{(x-x’)^2 + (y-y’)^2 + (z-z’)^2 \right\}^{\frac{3}{2}}} \\
 &=& 0
 \end{eqnarray}
ソレノイドの内部・外部によらず,$B_x = 0, \ B_y = 0$ であることがビオ・サバールの法則から直接計算できた。
最後に,$B_z$ は
\begin{eqnarray}
 B_z &=& \frac{1}{4\pi \varepsilon_0 c^2} \iiint \frac{J_x(\boldsymbol{r}’)\cdot(y-y’) -J_y(\boldsymbol{r}’)\cdot(x-x’)}{\left\{(x-x’)^2 + (y-y’)^2 + (z-z’)^2 \right\}^{\frac{3}{2}}}\, dV’ \\
 &=& \frac{n I}{4\pi \varepsilon_0 c^2}
 \iint\,dx’\, dy’ \int_{-\infty}^{\infty}\,dz’  \frac{ \left\{\frac{y’}{\varrho’}(y’-y) + \frac{x’}{\varrho’} (x’ -x) \right\} \,\delta(\varrho’-a) }{\left\{(x-x’)^2 + (y-y’)^2 + (z-z’)^2 \right\}^{\frac{3}{2}}} \\
 &=& \frac{n I}{2\pi \varepsilon_0 c^2}
 \iint\,dx’\, dy’ \frac{ \left\{\frac{y’}{\varrho’}(y’-y) + \frac{x’}{\varrho’} (x’ -x) \right\} \,\delta(\varrho’-a) }{(x-x’)^2 + (y-y’)^2 } \\
 &=&\frac{n I}{2\pi \varepsilon_0 c^2}
 \iint \varrho’ \,d\varrho’ \,d\phi’  \frac{ \left\{\varrho’ -y\sin\phi’ -x\cos\phi’ \right\} \,\delta(\varrho’-a) }{(x-\varrho’ \cos\phi’ )^2 + (y-\varrho’ \sin\phi’)^2 } \\
 &=&\frac{n I}{2\pi \varepsilon_0 c^2}
 \int  \,d\phi’  \frac{ a^2  -a y\sin\phi’ -a x\cos\phi’  }{(x-a \cos\phi’ )^2 + (y-a \sin\phi’)^2 } \\
 &=&\frac{n I}{2\pi \varepsilon_0 c^2}
 \int_0^{2\pi}  \,d\phi’  \frac{ a^2  -a  y\sin\phi’ -a x\cos\phi’  }{x^2 + y^2 + a^2 -2 a x \cos\phi’ -2 a y \sin\phi’ } \\ \ \\
 &=& \left\{
 \begin{array}{ll}
 \frac{n I}{\varepsilon_0 c^2}  & ( \sqrt{x^2 + y^2} < a)\\ \ \\
 0 & (\sqrt{x^2 + y^2} > a)
 \end{array}
 \right.
 \end{eqnarray}
ここで,以下の積分結果を使った。
\begin{eqnarray}
 \int_0^{2\pi}  \,d\phi’  \frac{ a^2  -a  y\sin\phi’ -a x\cos\phi’  }{x^2 + y^2 + a^2 -2 a x \cos\phi’ -2 a y \sin\phi’ } &=& \left\{
 \begin{array}{ll}
 2\pi  & ( \sqrt{x^2 + y^2} < a)\\ \ \\
 0 & (a < \sqrt{x^2 + y^2} > a)
 \end{array}
 \right.
 \end{eqnarray}
つまり,$z$ 軸からの距離 $\sqrt{x^2 + y^2}$ がソレノイドの半径 $a$ よりも小さいソレノイドの内部 ($\sqrt{x^2 + y^2} < a$) では $\displaystyle B_z = \frac{n I}{\varepsilon_0 c^2} $ という一定の磁場が,$z$ 軸からの距離 $\sqrt{x^2 + y^2}$ がソレノイドの半径 $a$ よりも大きいソレノイドの外部 ($\sqrt{x^2 + y^2} > a$) では $B_z = 0$ となることが,ビオ・サバールの法則から直接得ることができた。